Pilot Włodzimierz Mazurkiewicz – pionier lotnictwa wojskowego

Lotnik Włodzimierz Mazurkiewicz (1875-1927) jest obiektem naszego zainteresowania od 2013 roku, kiedy to przypadkiem natknęliśmy się na ślad jego działalności w Chinach.  Był postacią nietuzinkową: dziennikarzem, budowniczym kanałów i portów w Brazylii, poszukiwaczem złota w Gujanie, pionierem lotnictwa francuskiego i de facto pierwszym polskim pilotem wojskowym. Był ochotnikiem w lotnictwie bułgarskim i weteranem I wojny bałkańskiej walczącym przeciw Turcji [1],[2]. Był wreszcie współtwórcą lotnictwa wojskowego Chin, prawdopodobnie lotnikiem carskiej razwiedki [3],[4] i współzałożycielem Ligii Obrony Powietrznej Państwa [5]. A ponieważ był osobą niezwykle skromną i sytuującą się na drugim planie, to jego historia jest pełna znaków zapytania. Zachowały się po nim jedynie strzępy informacji, zebrane w dwóch wspomnieniach pośmiertnych oraz drobne wzmianki prasowe.

Włodzimierz Mazurkiewicz urodził się 6 marca 1875 [6] roku w Druskiennikach. W wieku 3 lat stracił ojca, który zmarł w czasie wojny rosyjsko-tureckiej, podczas służby w armii carskiej, w której spędził 22 lata życia. Był wychowywany przez matkę, z którą był mocno związany emocjonalnie. Pochodził ze starego rodu wileńskiej szlachty karmazynowej [7], pieczętującej się herbem Łabędź [8]. Ukończył V Gimnazjum Rządowe [9] w Warszawie. Była to, jak wspomina uczeń tej samej szkoły, polski filozof Tadeusz Kotarbiński, szkoła mundurowa o typie stosunków półmilitarnym, całkowicie niemal nieprzyrodnicza, […], społecznie reducyjna, ale przy wszystkich swoich wadach – szkoła pouczająca i wymagająca, dobrze gimnastykująca umysły, przy pomocy gramatyk, przekładów i wypracowań w sześciu językach [10]. Po ukończeniu gimnazjum Mazurkiewicz odbył studia na Politechnice w Graz [11],[12]. Po uzyskaniu dyplomu, podobnie jak wielu polskich inżynierów, podjął pracę w głębi Rosji, na Kaukazie. Gdy po wojnie rosyjsko-japońskiej [13],[14] wrócił do Polski, na ziemiach zaboru rosyjskiego trwała rewolucja, nosząca znamiona kolejnego polskiego powstania narodowego. W Warszawie stacjonowało wojsko rosyjskie, zaś strajki, demonstracje i zamachy bombowe wymierzone w carat stanowiły codzienność.

Po powrocie do Warszawy Mazurkiewicz włączył się w nurt działalności politycznej, patriotycznej i społecznej, podejmując współpracę w 1907 roku z warszawskim pismem Epoka [15], organem Polskiej Partii Postępowej [16], gdzie przez ok. miesiąc pełnił funkcję redaktora naczelnego. Z nieznanych powodów stał się obiektem zainteresowania carskiej Ochrany. Uprzedzony o rewizji zbiegł unikając aresztowania oraz spodziewanego uwięzienia i zsyłki [17]. Wydarzyło się to najprawdopodobniej na przełomie lipca i sierpnia 1907 roku. Wtedy to nazwisko Włodzimierza Mazurkiewicza zniknęło ze stopki redakcyjnej Epoki, zaś w warszawskiej gazecie Przegląd Poranny pojawiła się informacja, iż inż. Włodzimierz Mazurkiewicz wraz z inż. Henrykiem Rossetem [18] i inż. Wardyńskim „proszą o zaznaczenie”, że „nie mają nic wspólnego z wydawnictwem p. Granowskiego Epoka”. Po ucieczce z Polski nastąpił okres wyjątkowo burzliwy w życiu Włodzimierza Mazurkiewicza. W ciągu zaledwie kilku lat przebywał w 8 krajach na 4 kontynentach.  Po przyjeździe do Brazylii pracował m.in. przy regulacji niektórych portów i budowie kanałów. Zatrudnił się też przy budowie kolei w stanie Parana [19],[20]. Po wyjeździe z Brazylii został poszukiwaczem złota w Gujanie holenderskiej, gdzie po początkowych sukcesach zachorował na malarię, co zaciążyło na jego zdrowiu i dalszym życiu [21]. Popadłszy w nędzę po przejściu ciężkiej choroby, zatrudnił się jako palacz okrętowy na statkach pływających pomiędzy Ameryką Południową i Północną. Gdy po zejściu na ląd w Nowym Jorku został robotnikiem fabrycznym w Nowym Jorku, z miejsca włączył się w nurt pracy społecznej i patriotycznej wśród polskich robotników, dla których organizował zarówno ruch strzelecki, sportowy oraz działania oświatowe.

W 1909 lub w 1910 roku, wprost ze Stanów Zjednoczonych wyjechał do Francji, gdzie znalazł się w grupie pierwszych pilotów licencjonowanych przez Aero Club de France. Mazurkiewicz zaliczany jest do międzynarodowych seniorów lotnictwa z okresu poprzedzającego Wielką Wojnę [22]. Lotnicy ci, zwani Les Vieilles Tiges (tj. Stare Łodygi) tworzyli grupę towarzyską Les Vieilles Tiges – Association Amicale des Pilotes Aviateurs d’avant-guerre, wydawali też własny biuletyn z wykazami pilotów „przedwojennych” [23]. W lipcu 1910, startując na własnym samolocie Paulhan [24] wziął udział w zawodach lotniczych w Reims we Francji, podczas których uległ ciężkiemu wypadkowi [25].  Był jednym z pierwszych Polaków [26] posiadających dyplom pilota, którego brevet [27] nosił numer 707, który, wg jednych źródeł zdobył w 1910 roku [28], a wg innych 8 stycznia 1912 [29]. Podreperowawszy zdrowie, w 1912 roku, najprawdopodobniej wraz z grupą lotników ochotników z Francji wyposażonych w 6 samolotów Farman, wyjechał do Bułgarii, gdzie walczył w wojnie bałkańskiej [30],[31].

We wczesnej fazie lotnictwa wojskowego, pominąwszy pierwsze próby zrzucania prymitywnych bomb oraz walk powietrznych prowadzonych bronią osobistą, lotnicy przede wszystkim wykorzystywani byli do koordynowana ognia artylerii i rozpoznania. Z tego też powodu Turcy robili wszystko co mogli, by ogniem z karabinów i pistoletów zniszczyć nisko latające, powolne samoloty przeciwnika.

Pierwszym lotnikiem poległym podczas wojny bałkańskiej był porucznik M.Popoff, zestrzelony za pomocą pistoletu. Po nim zestrzelono jeszcze dwóch lotników bułgarskich [32]. Kulminacyjnym momentem wojny bałkańskiej była bitwa pod Czatałdżą, która rozegrała się w dniach 17–18 listopada 1912 [33]. Bitwa ta była największym sukcesem armii osmańskiej w I wojnie bałkańskiej. Zwycięstwo nad Bułgarami pozwoliło Turcji ocalić Konstantynopol (dziś Stambuł), a jednocześnie przyspieszyło zakończenie działań wojennych. 3 grudnia 1912 pod Czatałdżą został zawarty rozejm i wyznaczona linia rozgraniczająca wojska.

Nieco ponad dwa tygodnie później, 19 grudnia 1912 roku, Włodzimierz Mazurkiewicz, wg relacji w piśmie Flight oraz belgijskim dzienniku L’Echo de la Presse International, miał stać się czwartym lotnikiem zestrzelonym tej wojny przez Turków. Stało się to podczas przelotu w pobliżu turecko-bułgarskiej linii demarkacyjnej (Tchataldja line), koło miasta Czatałdża. Mazurkiewiczowi udało się posadzić uszkodzony samolot po stronie bułgarskiej, sam jednak miał zginąć [34],[35]. Informacja ta została powtórzona przez biuletyny wydawane we Francji przez grupę  Les Vieilles Tiges [36],[37].

Z niewiadomych przyczyn wiadomość o śmierci nie została sprostowana we Francji, zaś sam Mazurkiewicz pod pseudonimem „Monsieur Constantin” udał się z misją wojskową do Chin, gdzie został szefem wyszkolenia powstałej we wrześniu 1913 r. pierwszej szkoły pilotów w Peiping [38] (obecnie znajduje się tu port lotniczy Pekin-Nanyuan).

Szkoła miała na wyposażeniu 12 dwupłatowych samolotów Caudron G.3 zakupionych we Francji, zaś instruktorami pilotażu byli Francuzi dowodzeni przez Polaka [39],[40]. Za zasługi dla lotnictwa Chin Mazurkiewicz wyróżniony został mandaryńskim stopniem orderu „Kwitnącego Kłosa Ryżu” [41]. Przedwojenna prasa podkreślała, że jako „dowódca chińskiego lotnictwa” dumnie reprezentował Chiny w rozmowach z ambasadorem rosyjskim [42],[43]. Po wybuchu I wojny światowej postanowił wrócić do Polski. Nadzieja, że Rosjanie pozwolą mu na powrót do ojczyzny, okazała się płonna. Jako obywatel rosyjski został wcielony do armii carskiej, gdzie przebywając na Froncie Północnym, aż do 1917 roku służył w rosyjskiej „razwiedce” czyli w zwiadzie [44].

Po wybuchu rewolucji październikowej został zmuszony do ciężkiej i wyniszczającej pracy dla bolszewików. Do Polski, jak większość uciekinierów z Rosji, wrócił w stanie nędzy i wyczerpania. Ponieważ z powodu nadszarpniętego zdrowa nie było już mowy o powrocie do latania, zajął się pracą na rzecz propagowania lotnictwa. Wyjeżdżał wówczas do Szwecji, Anglii i Norwegii [45], co mogło wiązać się ze zbieraniem doświadczeń w zakresie funkcjonowania organizacji lotniczych. Władysław Mazurkiewicz był jednym z inicjatorów powstania Ligii Obrony Powietrznej Państwa (LOOP).  25 maja 1923 roku, wraz z byłym Ministrem Robót Publicznych Tadeuszem Jasionowskim oraz inż. Januarym Grzędzińskim, dokonali w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych rejestracji LOPP składając podpisany przez siebie, zatwierdzony wcześniej statut. Mazurkiewicz blisko współpracował także z założonym przez Grzędzińskiego organem LOPP – pismem Lot Polski, w którym opublikował artykuł „Strzelanie w walce powietrznej” [46] i podobno wiele innych.

Przypuszczalnie około 1925 roku, w krótkim czasie stracił najbliższe mu osoby – żonę i matkę. Przygnębiony i podupadający coraz bardziej na zdrowiu, Mazurkiewicz wyjechał do Wilna, gdzie objął stanowisko nauczyciela matematyki i fizyki [47] oraz geografii [48] w gimnazjum Stefana Batorego u oo. Marjanów w Druji. Po kilku zaś miesiącach ciężkiej choroby, 18 maja 1927 roku, zmarł w Wilnie w klinice uniwersyteckiej przy szpitalu św. Jakuba w Wilnie [49]. W dniu 20 maja 1927 roku został pochowany na cmentarzu Bernardyńskim w Wilnie [50].

Niestety, grób Włodzimierza Mazurkiewicza nie przetrwał do czasów współczesnych. Wg nieżyjącej już wilnianki, Pani Jadwigi Pietkiewicz, która przez kilkadziesiąt lat opiekowała się cmentarzem Bernardyńskim, jeszcze w czasach Związku Radzieckiego, znajdował się tam grób lotnika „ze śmigłem”, który w latach 60. XX-wieku został niestety zniszczony.

Kontrowersje i znaki zapytania.

W źródłach i dokumentach występują różnice odnośnie imienia Mazurkiewicza. Nie udało się odnaleźć żadnych aktów stanu cywilnego. W aktach służby wojskowej jego ojca, Leopolda Mazurkiewicza [51], wzmiankowany jest jako Włodzimierz Konstanty Mazurkiewicz (Владимир Константин). W 1907 roku, w stopce redakcyjnej pisma Epoka, występował jako redaktor Włodzimierz Mazurkiewicz. W latach 1910-1912, tj. zarówno podczas pobytu we Francji, jak i podczas wojny w bułgarsko-tureckiej, notowany był pod inicjałami W.C. de Mazurkiewicz (bez imienia), natomiast w prasie relacjonującej jego rzekomą śmierć w wojnie bałkańskiej nazywano go Constantinem de Mazurkiewitch. Podczas swojej misji w Chinach występował pod pseudonimem „Monsieur Constantine” (zbieżnym ze swoim drugim imieniem), zaś podczas służby w armii carskiej Włodzimierz Leopoldowicz Mazurkiewicz (Владимиръ Леопольдовичъ Мазуркевичъ). W Chinach występował pod pseudonimem Monsieur Constantine. W okresie międzywojennym, przede wszystkim z dokumentach i publikacjach LOPP, wzmiankowany był naprzemiennie jako Włodzimierz, Władysław a nawet Mieczysław. 18 maja 1927 w wykazie zmarłych szpitala św. Jakuba po raz ostatni wpisano jego imię Włodzimierz…[52]

Wszystkie źródła, zarówno przedwojenne (tj. wspomnienia pośmiertne), jak i powojenne (Polski Słownik Biograficzny) powielają błędną informację współpracy Mazurkiewicza z Pismem Epoka, datując ją na lata 1905-1906. Tymczasem pierwszy numer pisma Epoka ukazał się dopiero w czerwcu 1907 roku. Włodzimierz Mazurkiewicz jako redaktor wzmiankowany był w stopce redakcyjnej od drugiego numeru Epoki (wydanie z dnia 3 czerwca 1907 roku) i współpracował z redakcją tylko do przełomu lipca i sierpnia 1907, kiedy to na stanowisku redaktora zastąpił go Zygmunt Sachnowski. Oznacza to też przesunięcie domniemanej daty jego ucieczki z zaboru rosyjskiego na rok 1907.

Wątpliwości budzi także nazwisko panieńskie jego matki, które we wspomnieniach pośmiertnych Włodzimierza Mazurkiewicza wzmiankowane jest jako Siemaszko [53]. Z dokumentów metrykalnych i akt wojskowych jego ojca, Leopolda Mazurkiewicza, wynika, że był on dwukrotnie żonaty tj. z Kazimierą Mazurkiewicz z domu Mazurkiewicz [54],[55],[56] (pierwsza żona), a następnie z Krystyną Mazurkiewicz z domu Kowalewską [57],[58] (druga żona, matka Włodzimierza Mazurkiewicza).

Włodzimierz Mazurkiewicz był najmłodszym synem Leopolda Mazurkiewicza sztabskapitana armii carskiej, który w wojsku spędził praktycznie całe swoje dorosłe życie. Leopold Mazurkiewicz zmarł na służbie podczas wojny rosyjsko-tureckiej w 1878 roku, wskutek wylewu krwi do mózgu. Pozostawił po sobie dorosłego już syna Michała Aleksandra z pierwszego małżeństwa oraz owdowiałą żonę Krystynę z trójką małoletnich synów.  Dorastający po śmierci Leopolda Mazurkiewicza Józef, Jan i Włodzimierz wychowywani byli przez matkę. Józef Mazurkiewicz (urodzony w 1868 roku) po ukończeniu studiów w Symbirsku (dziś Uljanowsk nad Wołgą) został architektem.  Jan Mazurkiewicz (urodzony w 1871 roku) z chwilą osiągniecia wieku gimnazjalnego, wyjechał do Warszawy, aby uczyć się w IV Gimnazjum Klasycznym. W 1890 roku podjął studia medyczne na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Zaangażowany w działalność niepodległościową, po manifestacjach z okazji 100 rocznicy Konstytucji 3 Maja został relegowany z rosyjskiego uniwersytetu. Wiele lat później, już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, wrócił na Uniwersytet Warszawski, którego był rektorem w latach 1921-1922. Jego zasługi dla polskiej psychiatrii uznaje się za wybitne, zaś historycy medycyny uważają go za najwybitniejszego polskiego psychiatrę XX w. W latach 1943-1944 wykładał na tajnym Wydziale Lekarskim UW. Aresztowany przez hitlerowców, został uwięziony w siedzibie Gestapo przy al. Szucha. Na szczęście Niemcy niebawem wypuścili ponad 70-letniego naukowca, nie dopatrując się w nim konspiratora [59] .

Najmłodszy z synów, przyszły pilot Włodzimierz Mazurkiewicz, stracił ojca w wieku zaledwie 3 lat. Można przypuszczać, że na jego wychowanie, największy wpływ miała matka (do której był bardzo przywiązany) oraz starszy o 4-lata brat Jan z którym równolegle uczył się w Warszawie a później w austriackim Graz. Obaj bracia, Jan i Włodzimierz Mazurkiewiczowie z czasem zaangażowali się w działalność niepodległościową i społeczną (każdy na swojej niwie). Patriotyzm Włodzimierza Mazurkiewicza podkreślany był we wspomnieniach pośmiertnych. Zwracano w nich uwagę na zły stan zdrowia, zniszczony przebytą w Ameryce Południowej malarią, wypadkami lotniczymi oraz przejściami podczas rewolucji bolszewickiej w Rosji, z której wrócił do Polski dopiero po 1918 roku. Słaba kondycja nie pozwoliła mu wrócić do lotnictwa ani aktywniej włączyć w odbudowę kraju. Niewątpliwie negatywny wpływ na jego zdrowie miała także śmierć matki, a chwile później żony, co było przyczyną wycofania się z pracy na rzecz lotnictwa.

Jacek „Wiejski” Górski

kontakt: [email protected]

---

Autor dziękuje następującym osobom za pomoc w przygotowaniu biogramu Włodzimierza Mazurkiewicza:
Marcin Zieniewicz (Konsul Rzeczypospolitej Polskiej w Wilnie), Karolina Gębka (Warszawa), Elżbieta Frankiewicz (Warszawa), Evgenia Leonardovna Konstantinova (Sankt Petersburg), Agnieszka Kulik-Milczarzewicz (Warszawa), Wiktor Zapolski (Wilno)

[1] KU CZCI POLEGŁYCH LOTNIKÓW KSIĘGA PAMIĄTKOWA, Warszawa 1933.

[2] I wojna bałkańska (8 października 1912 – 30 maja 1913) – konflikt zbrojny pomiędzy Turcją a antyturecką Ligą Bałkańską, tworzoną przez Bułgarię, Czarnogórę, Grecję i Serbię. Na udział Mazurkiewicza w tej wojnie i fakt zestrzelenia Mazurkiewicza 19 grudnia 1912 roku wskazuje wzmianka w piśmie Flight z 4 stycznia 1913.

[3] Razwiedka – rozpoznanie, wywiad.

[4] Михаил Константинович Лемке „250 дней в Царской Ставке”, Michaił Lemke, 250 dni na carskim tronie. Petersburg 1920, s.316.

[5] Liga Obrony Powietrznej Państwa – polska powszechna organizacja paramilitarna powstała w 1923 roku. Jej celem było promowanie polskiego lotnictwa sportowego, komunikacyjnego i wojskowego. Począwszy od 1928 roku, po połączeniu z powstałym w 1922 roku Towarzystwem Obrony Przeciwgazowej, działała pod nazwą Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej.

[6] Полный послужной список, фонд 400, оп. 12, дело 5363, РГВИА (Российский государственный военно-исторический архив).

[7] Kurier Wileński  nr 127 (876) s.4. Wilno, 5 czerwca 1927 r.

[8] Czesław Malewski, Rodziny szlacheckie na Litwie w XIX wieku. Powiaty lidzki, oszmiański i wileński. Warszawa 2016

[9] Najprawdopodobniej chodzi o V Rządowe Gimnazjum Filologiczne w Warszawie – ośmioklasowe gimnazjum męskie z rosyjskim językiem wykładowym, mieszczące się początkowo w kamienicy na rogu Marszałkowskiej i Polnej, a po 1906 roku w nowym budynku u zbiegu Koszykowej i Wielkiej (dziś Lwowskiej).

[10] M. Jaworski, Tadeusz Kotarbiński, Warszawa 1971, s.27.

[11] Kurier Wileński nr 127 (876), Wilno, 5 czerwca 1927 r., s. 4.

[12] Technische Universität Graz w Austrii.

[13] Kurier Wileński nr 127 (876). Wilno, 5 czerwca 1927 r., s.4.

[14] Wojna pomiędzy imperium rosyjskim a Cesarstwem Japonii, trwająca od 8 lutego 1904 do 5 września 1905.

[15] Epoka. Echa Poranne. Dziennik Społeczny, Polityczny, Literacki nr 2, Warszawa 3 czerwca 1907.

[16] Izraelita nr 22/1907. Warszawa, 7 czerwca 1907.

[17] Kurier Wileński nr 127 (876) s.4. Wilno 5 czerwca 1927 r.

[18] Aleksander Henryk de Rosset-Fleury, polski przedsiębiorca, inżynier, działacz społeczny, polityk II RP, poseł na Sejm Ustawodawczy.

[19] Lot Polski nr 8/192.

[20] Kurier Wileński nr 127 (876). Wilno 5 czerwca 1927 r.

[21] Lot Polski nr 8/1927.

[22] I wojna światowa.

[23] LES VIEILLES TIGES. Association Amicale: Pilotes Aviateurs d’Avant-Guerre. Paris, 1924.

[24] Francuski, eksperymentalny samolot skonstruowany w 1910 roku przez Louisa Paulhana i Henriego Fabre.

[25] KU CZCI POLEGŁYCH LOTNIKÓW KSIĘGA PAMIĄTKOWA Warszawa 1933.

[26] Obok Michała Scipio del Campo, Bronisława Matyjewicza, Grzegorza Piotrowskiego, Adama Habera-Włyńskiego, Henryka Segno, Antoniego Sobańskiego, Stanisława Supniewskiego.

[27] Brevet – dyplom pilota wydawany przez Aero Club de France.

[28] KU CZCI POLEGŁYCH LOTNIKÓW KSIĘGA PAMIĄTKOWA Warszawa 1933.

[29] Early pioneers list. Vieilles Tiges http://www.past-to-present.com/vieilletige.cfm?id=2058, dostęp 10.10.2019.

[30] KU CZCI POLEGŁYCH LOTNIKÓW KSIĘGA PAMIĄTKOWA, Warszawa 1933.

[31] Co o lotnictwie każdy wiedzieć powinien, praca zbiorowa. Liga Obrony Powietrznej Państwa. Warszawa (brak daty).

[32] L’Echo de la Presse International no.92, Bruksela, 15.04.1915.

[33] ang.Tchataldja, bułg. Чаталджа, tur. Çatalca.

[34] L’Echo de la Presse International no.92, Bruksela, 15.04.1915.

[35] Flight, 4.01.1913

[36] LES VIEILLES TIGES, Association Amicale: Pilotes Aviateurs d’Avant-Guerre. Paris, 1924.

[37] LES VIEILLES TIGES, Annuire 1929.

[38] Peiping – inaczej: Nan Yuen, 南苑, Chingho, Fengtai, Lantilnchang. Obecnie znajduje się tu port lotniczy Pekin-Nanyuan.

[39] Przegląd Lotniczy, miesięcznik wydawany przez Dowództwo Lotnictwa. Warszawa, nr 1, styczeń 1938,

[40] http://www.worldairforces.com/countries/china/nch.html, dostęp 11.02.2019.

[41] Kurier Wileński  nr 127 (876). Wilno 5.06.1927. Prawdopodobnie chodzi o order Chia-Ho, 嘉禾 (ang.Order of the Precious Brilliant Golden Grain, fr.Ordre du Grain d’or) ustanowiony w Republice Chin w 29 lipca 1912 roku https://en.wikipedia.org/wiki/Order_of_the_Precious_Brilliant_Golden_Grain

[42] Kurier Wileński 127 (876), Wilno 5.06.1927.

[43] Lot Polski nr 8/1927.

[44] Михаил Константинович Лемке ,250 дней в Царской Ставке, Michaił Lemke, 250 dni na carskim tronie, Petersburg 1920, s.316.

[45] Kurier Wileński 127 (876), Wilno 5.06.1927.

[46] Lot Polski nr 19/1926.

[47] Kurier Wileński nr 127 (876). Wilno 5.06.1927.

[48] KU CZCI POLEGŁYCH LOTNIKÓW KSIĘGA PAMIĄTKOWA, Warszawa 1933.

[49] Dremaite, Vyšniauskienė Vilniaus bernardinų kapinės, Wilno 2010

[50] Kurier Wileński 127 (876), Wilno 5.06.1927.

[51] Полный послужной список, фонд 400, оп. 12, дело 5363, РГВИА (Российский государственный военно-исторический архив).

[52] Indeks do księgi zgonów. Kościół św. Apostołów Filipa i Jakuba w Wilnie.

[53] Kurier Wileński nr 127 (876)  s.4, Wilno 5 czerwca 1927 r.

[54] Kazimiera Mazurkiewicz „córka Michała Mazurkiewicz, doktora medycyny, radcy stanu, kawalera wielu orderów oraz Benigny z Ejsmontów”.

[55] Akt ślubu Leopolda Mazurkiewicz i Kazimiery Mazurkiewicz, Czersk, akt nr 11/1854.

[56] Akt urodzenia Michała Mazurkiewicza s. Leopolda i Kazimiery. Akta urodzenia nr 99.1958, par .św. Aleksandra, Warszawa.

[57] Akt urodzenia Gustawa Władysława Mazurkiewicza, s .Leopolda i Krystyny Kowalewskiej. Brzeziny, akt nr 246/1866.

[58] Полный послужной список, фонд 400, оп. 12, дело 5363, РГВИА (Российский государственный военно-исторический архив).

[59] Poczet Rektorów Uniwersytetu Warszawskiego. Varsoviensis 1816-2016, e_Monumenta